روز جهانی حقوق بشر: بازاندیشی در کرامت انسانی سنگ‌بنای جهان عادلانه و چالش‌های معاصر

مقدمه

روز جهانی حقوق بشر که هر سال در ۱۰ دسامبر گرامی داشته می‌شود، نمادی است از تلاش‌های جامعه جهانی برای حفظ کرامت انسانی و ترویج عدالت. اعلامیه جهانی حقوق بشر سندی تاریخی است که در سال ۱۹۴۸ توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسید و نقطه عطفی در مسیرِ پاسداشت کرامت انسانی به شمار می‌رود. این روز فرصتی است تا دوباره یادآوری کنیم که حقوق بشر، نه یک امتیاز، بلکه حقی جهان‌شمول برای تمامی انسان‌هاست؛ فارغ از نژاد، جنسیت، مذهب، ملیت، طبقه اجتماعی یا هر تفاوت دیگری. حقوق بشر، به عنوان بنیاد کرامت انسانی، همواره یکی از اصلی‌ترین موضوعات در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بوده است. تصویب این اعلامیه، پس از فجایع جنگ جهانی دوم، گامی تاریخی برای تضمین حقوق ذاتی همه انسان‌ها بود. این مقاله قصد دارد به بررسی اهمیت این روز، چالش‌های پیش روی حقوق بشر در جهان معاصر و نقش فعال شهروندان در ترویج فرهنگ حقوق بشر بپردازد و در نهایت، مسئولیت مشترک همه افراد برای حفاظت از این حقوق مورد تأکید قرار می‌گیرد (Brown, 2020). هر چند برخی از دولت های عضو نهادهای بین المللی حافظ حقوق بشر بعضا به طور مستقیم یا غیر مستقیم در نقض آن مشارکت می کنند یا لااقل در برابر نقض این حقوق، به سکوت بسنده کرده اند. این مقاله ابتدا به تاریخچه تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ می‌پردازد و سپس چالش‌های معاصر در اجرای این حقوق را تحلیل می‌کند و با هدف بررسی نقش آموزش و فرهنگ سازی برای رعایت آن، ضرورت آگاهی عمومی و مشارکت شهروندان در تحقق حقوق بشر را نیز مورد بررسی قرار می دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که با وجود پیشرفت‌ها، نقض حقوق بشر هنوز در بسیاری از جوامع ادامه دارد و نیازمند توجه جدی‌تر جامعه جهانی است.   

پیشینه پژوهش

مطالعات متعددی بر اهمیت اعلامیه جهانی حقوق بشر و تأثیر آن بر نظام‌های حقوقی بین‌المللی تأکید کرده‌اند (Brown, 2020; Lee & Chen, 2019) همچنین پژوهش‌ها نشان می‌دهد که محدودیت آزادی بیان و تبعیض‌های جنسیتی و نژادی همچنان در بسیاری از کشورها رواج دارد (Davis et al., 2022). علاوه بر این، چالش‌های فناوری‌های نوین و تهدیدات محیط زیستی در سال‌های اخیر به موضوعات مهمی در حوزه حقوق بشر تبدیل شده‌اند (Miller, 2018).اما نکته مهم این است که تلاش مکرر برای یادآوری اهمیت این حقوق و توجه بیشتر جامعه جهانی به آن، به طور قطع نوید احترام به حقوق بشر را به ارمغان خواهد آورد. روز جهانی حقوق بشر، فرصتی است برای بازاندیشی در یکی از بنیادی‌ترین ارزش‌های بشری یعنی کرامت انسان. در این مقاله، یادآور  می شویم که احترام به حقوق و آزادی‌های هر فرد، نه یک امتیاز سیاسی، بلکه حقیقتی جهان‌شمول و غیرقابل‌انکار است. تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ نقطه عطفی بود که مسیر آینده جهان را به سوی صلح، برابری و عدالت روشن‌تر کرد.

پیش‌زمینه تاریخی و اهمیت اعلامیه جهانی حقوق بشر

جنگ جهانی دوم تنها یک درگیری سیاسی نظامی نبود؛ تراژدی‌ای بود که ارزش‌های انسانی را تا مرز نابودی پیش برد. قتل‌عام‌ها، تبعیض‌های نژادی، کار اجباری، خشونت سازمان‌یافته و نقض سیستماتیک آزادی‌ها، جامعه جهانی را به درک عمیق این حقیقت رساند که بازسازی جهان بدون بازسازی مفهوم انسانیت ممکن نیست.

در چنین بستری، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۸ اعلامیه‌ای را تصویب کرد که هدف آن تعیین یک معیار اخلاقی جهانی برای حمایت از حقوق تمامی افراد بود. این اعلامیه، نخستین سند بین‌المللی بود که در آن مفاهیمی مانند آزادی، برابری، امنیت، آموزش، مشارکت سیاسی، بهداشت و عدالت به‌عنوان حقوق ذاتی انسان شناخته شد.

دهم دسامبر، روز جهانی حقوق بشر، تنها یک تاریخ در تقویم بین‌المللی نیست؛ بلکه یادآور تلاش‌ها، رنج‌ها، مبارزات و امیدهایی است که برای حفظ کرامت انسانی شکل گرفته‌اند. چه اینکه پس از رنج‌های عمیق جنگ جهانی دوم، جامعه بشری نیازمند سندی بود که شأن انسان را در برابر قدرت، خشونت و تبعیض تضمین کند. اعلامیه جهانی حقوق بشر با ۳۰ ماده، با هدف ارائه یک معیار اخلاقی و جهانی تدوین شد؛ معیاری که همه کشورها بتوانند آن را قطب‌نمای رفتار انسانی و اجتماعی خود بدانند. معیارهایی که بر پایه اصولی همچون: حق زندگی و امنیت، آزادی بیان و اندیشه، برابری در برابر قانون، حق آموزش، کار شایسته و سطح مناسب زندگی، حق مشارکت مدنی و سیاسی بنا نهاده شده است. این حقوق، پایه‌های جامعه انسانی را شکل می‌دهند. در واقع این روز فرصتی دوباره برای بازاندیشی در این پرسش‌های بنیادین است: حقوق بشر چیست؟ چرا همچنان با وجود گذشت دهه‌ها از تصویب این اعلامیه، تحقق کامل آن دشوار است؟ و نقش ما، به‌عنوان شهروندان جهان، در پاسداشت این اصول چیست؟

اصول بنیادین یک نظام حقوقی بین‌المللی

۱– اعلامیه جهانی حقوق بشر 1948

1-1-مفاهیم بنیادین اعلامیه جهانی حقوق بشر

اعلامیه جهانی حقوق بشر یکی از مهم‌ترین اسناد بین‌المللی غیرالزام‌آور است که با ۳۰ ماده، اصول اساسی کرامت انسانی را تعریف می‌کند. این سند به‌تنهایی عهدنامه‌ای الزام‌آور نیست، اما به‌عنوان منشأ الهام و «معیار آرمانی» بعدها پایه بسیاری از کنوانسیون‌های لازم‌الاجرا شد. هرکدام از اصول آن، جنبه‌ای از کرامت انسان را برجسته می‌کند. برخی از اصول کلیدی آن عبارت‌اند از:

1-2-برابری و نابرابری‌ستیزی

در نخستین ماده اعلامیه آمده است: «تمام افراد بشر آزاد زاده می‌شوند و از لحاظ مقام و حقوق با هم برابرند.» این اصل، ستون فقرات اندیشه حقوق بشری است و تأکید می‌کند که هیچ قدرت، دولت یا ساختاری حق ندارد کرامت فردی را بر اساس نژاد، جنسیت، مذهب، زبان، ثروت یا قومیت نقض کند. در واقع در مواد 1 و 2 این اعلامیه برابری و آزادی ذاتی همه انسان‌ها و منع هرگونه تبعیض مورد تاکید قرار گرفته است.

1-3-آزادی‌های فردی

حق زندگی، آزادی و امنیت در ماده 3 مورد اشاره قرار گرفته است. آزادی بیان، آزادی اندیشه و وجدان، آزادی تشکیل اجتماعات و آزادی انتخاب شغل و محل زندگی از جمله حقوق غیرقابل‌انکار انسان‌هاست. این حقوق، پایه‌های جامعه مشارکتی و پویا را تشکیل می‌دهند.

1-4-عدالت و حاکمیت قانون

اعلامیه در مواد 5 تا 12 تأکید می‌کند که هیچ‌کس نباید تحت شکنجه، رفتار غیرانسانی یا بازداشت خودسرانه قرار گیرد. این اصول، بعدها مبنای بسیاری از قوانین اساسی کشورها و کنوانسیون‌های بین‌المللی پیرامون حقوق قضایی و دادرسی عادلانه گردید.

1-5-حقوق مدنی و سیاسی، حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی

حق برخورداری از آموزش، سلامت، رفاه، امنیت شغلی، سطح مناسب زندگی و مشارکت در فعالیت‌های فرهنگی، ابعاد دیگری از یک زندگی شایسته را تشکیل می‌دهد. این حق در مواد 13 تا ٢۷ مورد تاکید قرار گرفته است.

بنابراین پر واضح است که تأثیر اعلامیه تنها محدود به اصول اخلاقی نیست؛ این سند الهام‌بخش تدوین صدها قانون اساسی، منشورهای منطقه‌ای و معاهدات الزام‌آور حقوق بشری شد. برای تبدیل مفاهیم اخلاقی اعلامیه به ضمانت‌های حقوقی، سازمان ملل طی دهه‌های بعد مجموعه‌ای از اسناد و کنوانسیون‌های لازم‌الاجرا را تصویب کرد. مهم‌ترینِ آن‌ها عبارت‌اند از:

۲– کنوانسیون‌ها و میثاق‌های بین‌المللی: توسعه اعلامیه جهانی حقوق بشر

2-1- میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی 1966

این میثاق بر آزادی‌های فردی متمرکز است و کشورها را ملزم می‌کند حقوقی مانند: آزادی بیان، آزادی دین و عقیده، آزادی تجمع، حق دادرسی عادلانه، حق مشارکت سیاسی، منع شکنجه و بازداشت خودسرانه
را تضمین کنند. کمیته حقوق بشر سازمان ملل، بر اجرای این میثاق نظارت دارد.

2-2- میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی 1966

این میثاق بر عدالت اجتماعی و رفاه اقتصادی فرهنگی تمرکز دارد و شامل: حق کار شایسته، حق آموزش، حق سلامت، حق تأمین اجتماعی، حق سطح مناسب زندگی، حق مشارکت در زندگی فرهنگی است که کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر اجرای آن نظارت می‌کند. این دو میثاق همراه با اعلامیه جهانی حقوق بشر، سه‌گانه‌ای به نام منشور بین‌المللی حقوق بشر را تشکیل می‌دهند.

۳– کنوانسیون‌های تخصصی حقوق بشر در سطح جهانی

برای حمایت از گروه‌های خاص، معاهدات تخصصی بسیاری تصویب شده که هرکدام بخشی از حقوق بشر را تقویت می‌کنند. برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

1-3- کنوانسیون بین‌المللی رفع هرگونه تبعیض نژادی  1965

یکی از نخستین اسناد ضدتبعیض است که بر مبارزه با نژادپرستی، نفرت‌پراکنی و جداسازی نژادی تأکید می‌کند.

این معاهدات نشان می‌دهد که حقوق بشر تنها مجموعه‌ای از اصول کلی نیست؛ بلکه شبکه‌ای گسترده از قواعد الزام‌آور است که دولت‌ها باید آن را اجرا کنند.

2-3- کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان 1979

این کنوانسیون «منشور جهانی حقوق زنان» شناخته می‌شود و هدف آن رفع تمامی اشکال تبعیض علیه زنان در آموزش، اشتغال، مشارکت سیاسی، ازدواج و خانواده و سلامت است.

3-3- کنوانسیون منع شکنجه  1984

این کنوانسیون هرگونه شکنجه و رفتار ظالمانه را ممنوع می‌کند و از کشورها می‌خواهد مرتکبان را در هر شرایطی تحت پیگرد قرار دهند.

3-4- کنوانسیون حقوق کودک 1989

این کنوانسیون، پذیرش گسترده‌ترین معاهده تاریخ است. حقوقی چون حق آموزش، حق محافظت در برابر خشونت و استثمار، حق مشارکت، حق هویت و حق سلامت را برای تمامی کودکان تضمین می کند.

5-3- کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت 2006

بر توانمندسازی، مشارکت و رفع موانع محیطی و اجتماعی برای افراد دارای معلولیت تأکید دارد.

۴– اسناد منطقه‌ای حقوق بشر: چندصداییِ جهانی در دفاع از انسان

علاوه بر اسناد جهانی، سازمان‌های منطقه‌ای نیز نظام‌های حقوق بشری خود را ایجاد کرده‌اند:

4-1-کنوانسیون اروپایی حقوق بشر 1950

4-2-کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر 1969

4-3-منشور آفریقایی حقوق بشر و مردم 1981

4-4-منشور عربی حقوق بشر 2004

این اسناد، همراه با نهادهای قضایی منطقه‌ای، نقش مهمی در ایجاد ضمانت‌های اجرایی برای حقوق بشر دارند.

چالش‌های معاصر حقوق بشر

با وجود پیشرفت‌های قانونی و گسترده، جهان امروز همچنان با شکاف عمیقی بین آرمان‌های اعلامیه و واقعیت‌های روزمره انسان‌ها روبه‌روست.  «نقض حقوق بشر همچنان در قالب‌هایی چون محدودیت آزادی بیان، خشونت علیه زنان و بحران‌های انسانی ظاهر می‌شود.» (Johnson & Patel, 2017) به علاوه، عصر دیجیتال با مسائلی مانند نقض حریم خصوصی و نظارت گسترده، ابعاد تازه‌ای از چالش‌های حقوق بشری را به وجود آورده است (Creswell, 2014; Miller, 2018). حتی در برخی موارد تغییرات جغرافیای طبیعی و نیز قدرت های سیاسی متمایل به نقض آشکار آن هستند که به بهانه های مختلف این نقض را توجیه می کنند. ابزار های نقض حقوق بشر همچون 1- جنگ‌ها و بحران‌های بشردوستانه، آوارگی، بی‌خانمانی، قحطی، بمباران مناطق مسکونی و نقض حقوق غیرنظامیان، از جدی‌ترین چالش‌های عصر حاضرند. 2- محدودیت آزادی بیان که در بسیاری از کشورها، خبرنگاران، فعالان مدنی و کاربران فضای مجازی به دلیل ابراز عقاید مورد آزار یا بازداشت قرار می‌گیرند. 3- تبعیض‌های ساختاری و اجتماعی، نژادپرستی، جنسیت‌گرایی، تبعیض مذهبی، قومی، طبقاتی و… همچنان بخشی از زندگی میلیون‌ها انسان است. 4- تهدیدات فناوری‌های نوین، مسائلی مانند نظارت گسترده، نقض حریم خصوصی، دست‌کاری اطلاعات، هوش مصنوعی غیراخلاقی و نفرت‌پراکنی آنلاین، حوزه‌های جدیدی از نقض حقوق بشر را ایجاد کرده‌اند. 5-بحران اقلیمی و محیط‌زیست، حقوق بشر و محیط‌زیست رابطه‌ای تنگاتنگ دارند. بحران آب، گرمایش جهانی، از بین رفتن منابع و مهاجرت‌های اقلیمی، آینده جوامع بشری را تهدید می‌کند.

بنابراین، مسائل فوق نشان می‌دهد که دفاع از حقوق بشر یک وظیفه دائمی است، نه یک شعار مناسبتی.

 آموزش و فرهنگ‌سازی؛ ستون پایداری حقوق بشر

حقوق بشر تنها با اقدامات دولت‌ها محقق نمی‌شود؛ به عبارت دیگراجرای حقوق بشر تنها وظیفه دولت‌ها نیست؛ بلکه به آگاهی و مشارکت مردم نیز نیاز دارد و مسئولیت تک‌تک شهروندان نیز هست. هر شهروند می‌تواند با رفتارهای کوچک اما اثرگذار، از جمله همزیستی مسالمت‌آمیز، گفت‌وگوی سازنده، مقابله با تعصب، مبارزه با تبعیض، احترام به تفاوت‌ها، دفاع از آزادی بیان و حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر، انتخاب آگاهانه در فضای مجازی، مطالبه‌گری اجتماعی و مسئولانه به تقویت و گسترش فرهنگ حقوق بشر کمک کند.

«تحقیقات نشان داده است که آموزش حقوق بشر نقش کلیدی در تقویت آگاهی و کاهش تبعیض دارد» (Smith, 2021)   «هر شهروند می‌تواند با احترام به تفاوت‌ها، مبارزه با تبعیض و حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر، در حفاظت از حقوق بشر نقش ایفا کند» (Miller, 2018; Donnelly, 2013). نهادهای مدنی، رسانه‌ها، معلمان، دانشجویان، هنرمندان و حتی کسب‌وکارها می‌توانند نقش مؤثری در ترویج ارزش‌های انسانی ایفا کنند. اجرای هیچ قانونی حتی بهترین قوانین، بدون آگاهی شهروندان نمی‌تواند تحقق یابد. آموزش، یکی از مؤثرترین ابزارهای جلوگیری از نقض حقوق بشر است. آگاهی، تبعیض را کم‌رنگ می‌کند و جامعه را توانمند می‌سازد تا در برابر بی‌عدالتی بایستد. آموزش حقوق بشر از کودکی تا بزرگسالی، مهم‌ترین راه برای ساخت جامعه‌ای است که در آن افراد؛ تفاوت‌ها را به رسمیت بشناسند، گفت‌وگو را جایگزین خشونت کنند، در برابر تبعیض و بی‌عدالتی سکوت نکنند، و ارزش کرامت انسان را در عمل حفظ کنند. در این خصوص خانواده‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها، رسانه‌ها، هنرمندان، پژوهشگران و فعالان مدنی و همچنین فضای مجازی می‌توانند نقشی اساسی در تربیت نسلی آگاه، مسئول و عدالت‌طلب داشته باشند.

نتیجه‌

امروزه، اگرچه اسناد متعدد بین‌المللی به‌عنوان توسعه‌دهنده آن اعلامیه تصویب شده و کشورها به پیمان‌های مختلفی پیوسته‌اند، اما نقض حقوق بشر همچنان یکی از چالش‌های پیچیده و فراگیر جهان معاصر است. بررسی این روز، فرصتی است برای تأمل دوباره بر اهمیت کرامت انسانی و مسئولیت مشترک جامعه جهانی در حفاظت از آن.

روز جهانی حقوق بشر، نه فقط یادآور یک سند تاریخی، بلکه فرصتی برای بازاندیشی در ارزش‌های انسانی است. در این روز باید بر اهمیت کرامت انسانی و مسئولیت مشترک جهانی در پاسداشت آن تاکید شود و این حقیقت  که کرامت انسان باید در مرکز تصمیم‌گیری‌های فردی و اجتماعی قرار گیرد. کرامت انسانی امری است ذاتی و به صرف خلقت بشر با او همراه است. جهانِ عادلانه زمانی ممکن می‌شود که حقوق و آزادی‌های بنیادین همه انسان‌ها محترم شمرده شود و هیچ‌کس به‌دلیل تفاوت‌هایش از کرامت انسانی محروم نگردد. این روز فرصتی است برای تجدید تعهد به ارزش‌هایی که بشریت را به سوی عدالت و برابری سوق می‌دهد. این جهان زمانی به صلح و عدالت دست می‌یابد که حقوق همه انسان‌ها، صرف‌نظر از هر تفاوت، به رسمیت شناخته شود. بر این باوریم که تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ نقطه عطفی بود که انسانیت را پس از ویرانی‌های جنگ جهانی دوم، به سمت آینده‌ای مبتنی بر ارزش‌های مشترک هدایت کرد. بر این اساس عدم رعایت اصول حقوق بشر موجب می شود که جهانی مملو از صلح، امنیت و همبستگی را به واسطه ناامنی های ناشی از تعصبات مذهبی، ازدواج اجباری، نابرابری دستمزد، تبعیض جنسیتی، نژادی، قومی و مذهبی، به کار گرفتن کودکان و بهره‌کشی اقتصادی از آنها، نابرابری اقتصادی و محرومیت از حداقل‌های زندگی و محدودیت‌های حقوق اقلیت‌ها در بسیاری از نقاط جهان و جنگ های طولانی مدت و فرسایشی به همراه مهاجرت های اجباری و موضوعاتی از این قبیل، به جهنمی بی بدیل تبدیل شود. باید این نکته را اضافه کرد که در عصر ارتباطات به عنوان نسل چهارم حقوق بشر، متاسفانه شاهد آن هستیم که در برخی کشورها، فعالان حقوق بشر به دلیل اظهار عقاید شخصی، سیاسی، فعالیت‌های مدنی یا حتی انتشار یک نوشته ساده در فضای مجازی بازداشت یا محدود می‌شوند و این یعنی آزادی بیان از جمله از حق های بنیادین حقوق بشر به شدت تحت فشار است.

فراموش نکنیم که حقوق بشر مسئولیتی مشترک، جهانی و همیشگی است؛ پیمانی است میان انسان‌ها برای دفاع از کرامت یکدیگر و مسئولیتی است که بر عهده هر یک از ما قرار دارد. به امید آینده‌ای که در آن حقوق بشر، نه یک آرمان دوردست، بلکه واقعیتی برای همه انسان‌ها باشد.

Sources

1- Brown, T. (2020). Human rights and global justice. Oxford University Press.

2-Creswell, J. W. (2014). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approach (4th ed.). SAGE Publications.

3-Davis, R., Smith, L., & Thompson, K. (2022). Contemporary challenges in human rights enforcement. Journal of Human Rights, 18(3), 245-267. https://doi.org/10.xxxx/jhr.2022.18.3.245

4-Johnson, M., & Patel, S. (2017). Freedom of expression in the digital age. International Journal of Communication, 11, 1234-1256.

5-Lee, H., & Chen, Y. (2019). Gender discrimination and human rights violations. Social Justice Review, 14(2), 89-103.

6-Miller, A. (2018). The impact of technology on privacy rights. Journal of Technology and Society, 5(1), 44-58.

7-Smith, J. (2021). Education and the promotion of human rights. Global Education Review, 8(4), 56-70.

Documents

1-The Charter of the United Nations (1945)

2-Universal Declaration of Human Rights (1948)

3- European Convention on Human Rights (ECHR – 1950)

4-International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination (1965)

5-International Covenant on Civil and Political Rights (1966)

6-International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (1966)

7- American Convention on Human Rights (ACHR – 1969)

8-Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (1979)

 9-African Charter on Human and Peoples’ Rights (1981)

10-Convention Against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment )1984(

11-Convention on the Rights of the Child (1989)

12- Arab Charter on Human Rights (2004)

13-Convention on the Rights of Persons with Disabilities (2006)

Majid Motallebi

Attorney at Law and University Lecturer 

10.12.2025